2018/10/23

HEMEN NATZA ORTZIRIK







El epitafio de Juan de Amendux «Hemen naça orciric…»


Al considerar el panorama del vascuence literario en el siglo XVI, debemos recordar la primera obra publicada en lengua vasca, Linguae vasconum primitiae (1545), de Bernard Dechepare; también la figura de Joanes Leizarraga y su traducción del Nuevo Testamento (1571); y, en fin, el epitafio de Juan de Amendux que comienza «Hemen naça orciric…». Ya salió en el blog una entrada dedicada a Dechepare; evocaré hoy el bello poema de Amendux, dejando a Leizarraga para una próxima ocasión.


El pamplonés Juan de Amendux (1540-1580) es autor de un epitafio (otros estudiosos lo denominan elegía) descubierto en 1963 por José Goñi Gaztambide en el Archivo General de Navarra, que data de hacia 1568 y empieza «Hemen naça orciric…». Lo transcribo en la versión modernizada de Jabier Sainz Pezonaga[1], junto con su propia traducción:

Hemen natza ehortzirik, noizbait gozo eritzirik,
Herioak uste gabe dolorezki egotzirik,
ene anima Jangoikoagana beldurrekin partiturik,
lagun gabe bide luzean peril asko pasaturik,
onak eta honrak bertan munduak edekirik,
plazerak azkeneraino atsekabe bihurturik.
Ahaideak eta adiskideak, arte gutxiz atzendurik,
ikusten ditut itsusirik, harretxe guztia deseginik,
argi gabe ilunbetan, ustel eta kirasturik.
Negar begi bat bederak bere aldiaz oroiturik,
nehork ere izanen ez du nik ez dudan partidurik.
Ene anima gomenda ezazue garitatez mobiturik,
zarraizkidate gero bertan hitz hauek ongi notaturik:
Josafaten baturen gara Judizion elkarrekin;
bitartean lo dagigun, bakea izan dadila guztiekin.


[Aquí yazgo enterrado, lo cual alguna vez consideré dulzura; derribado inesperada y dolorosamente por la muerte, me dirijo temeroso hacia Dios. En el largo camino he pasado muchos peligros sin tener compañía, habiéndome arrebatado el mundo tempranamente los bienes y los honores, convertidos hasta el final los placeres en amargura. Los parientes y amigos, que por poco tiempo lo fueron, habiendo destruido toda la casa solariega, los veo abominables, sin luz en las tinieblas, putrefactos y nauseabundos. Llore cada cual recordando su tiempo, nadie habrá tenido contrariedades que yo no haya conocido. Encomendad mi alma movidos de caridad. Hacedme caso al punto atendiendo bien estas palabras: En Josafat nos hemos de juntar todos el día del Juicio Final. Mientras tanto durmamos, que la paz sea con todos.]

[1] Ver Jabier Sainz Pezonaga, «Hemen natza ortzirik. Joan Amenduzekoaren epitafioa (c. 1568). Edizio kritikoa», Sancho el Sabio, 24, 2006, pp. 57-90.





En 1976, el grupo de música popular Ortzadar le puso a su Eresia o elegía una música, recogida por el Aita Donostia en BajaNavarra, y la incluyó en su primer disco “Ekialdetik kantuz eta doinuz”


 






BERRIA, 2005-12-11


«Amenduxek bertso kantatua izateko pentsatu zuen bere poema»


Jabier Sainz ikerlariak Sancho el Sabio Fundazioaren unibertsitate ikerketa saria irabazi du Joan Amenduxen poemari buruz aurkitu dituen datu berriei esker.
ALBERTO BARANDIARAN - 
 










IRUÑEA

«Hemen natza ortzirik, noizbait gozo eritzirik/ erioak uste gabe dolorezki egotzirik». Joan Amenduxen poesiaren hasierako bi lerroak dira. Egile horrek espetxean idatzitako epitafioa. Bernart Etxeparerena salbu eta Lazarragarena agertu arte, egile ezaguna duen euskarazko lehen poema. Orain, Jabier Sainz Pezonaga ikerlariak (Corella, Nafarroa, 1958) datu berriak argitaratu ditu idazkiaz eta egileaz, egin berri duen edizio kritikoari esker. Ikerketa horrekin, Gasteizko Sancho el Sabio Fundazioaren unibertsitate ikerketa saria jaso du Sainz Pezonagak.

Berak orain arte dudazkoak ziren poemaren hitz eta esanahi ilun batzuk argitu dituela dio, eta Amenduxek bertsolari baten gisara idatzi zuela azpimarratu du. «Bertso kantatua izateko pentsatu zuen poema».
Joan Amendux (Iruñea, 1540-1580) euskal literaturarentzat guztiz ezezaguna izan zen 1963 arte. Urte hartan, Jose Goñi Gaztanbide historialari eta artxibozainak poema aurkitu zuen Nafarroako Artxibo Nagusiaren orri zaharren artean. Idazkia Migel Amendux izeneko zirujauaren kaiera batean zegoen, Errege Kontseiluaren hainbat auzi biltzen zituen tamaina handiko dokumentuaren barruan. Kaiera Joanen aitarena izan zen, eta bertan zirujau oharrak, kontabilitatea eramateko datuak eta euskal poema hau aurkitu zituen ikerlariak. Poemaren berri Jose Maria Satrustegiri jakinarazi zion berehala, eta hark transkribatu eta BASP aldizkarian aurkeztu zuen, 1963an bertan. Ondoren, Aingeru Irigaraik, Koldo Mitxelenak, Jose Maria Jimeno Juriok eta Patxi Salaberrik jorratu eta aztertu dute Joan Amenduxen bizitza eta haren poema bera. Ez da egilearen beste idazlanik agertu.
Ongi argitu ez diren hutsuneak bete nahian
Jabier Sainzek, orain, aurreko ikerketek argitu ezin izan dituzten hutsuneak bete nahi izan ditu. Eta poemaren beraren urtea, esaterako, atzeratu egin du. «Jose Maria Jimeno Juriok esan zuen Amenduxek Tafallako espetxean idatzi zuela poema, han preso zegoela, baina nik ez dut hala uste», adierazi du ikerlariak. «Jose Maria Satrustegik, bestalde, poema 1564koa zela idatzi zuen, eta nik beranduago datatu dut, 1568an. Zergatik? Idazkian bertan ageri diren oharrengatik».
Sainzek dioenaren arabera, Patxi Salaberrik 1996an idatzi zuen lana da Amenduxi buruz orain arte egin den ikerketarik osatuena. Salaberrik, hala ere, hainbat hutsune utzi zituen testuaren transkripzioa egitean, aski argi ez zirelakoan. «Zarraizkidate gero bertan itzok ongi notaturik esaldian, kasurako, Salaberrik hutsa utzi zuen bigarren hitzaren tokian. Hitz dudazkoa izan da beti. Satrustegik gioko jartzen zuela esan zuen, eta Mitxelenak eta Irigaraik guci edo gucis. Nik gero hitza ikusten dut hor».

Euskarari dagokionez, Sainzek ez du dudarik: Nafarroa Beherekoa da bertsoen euskara. Amenduxen familia Iruñera etorri zen Aldudez bestaldetik, eta nahiz eta ikerlariren batek, poemaren lerroen artean, Iruñean garai hartan hitz egiten zen euskararen arrastoak ikusi dituen, Sainz Pezonagarentzat «oso argi» dago: «Ez da Iruñerrian hitz egiten zena».Eta poema bera? Ikerlari horren ustetan, ahozkotasunetik idatzira urratsa egin nahi izan zuen Joan Amenduxek. «Nik uste dut poema berak kantatuko zuela, espetxean bertan akaso, edo Iruñeko lagunekin gero, espetxetik atera zenean, eta gero idatzi egingo zuela. Epitafio moduko zerbait idatzi nahi izan zuen, garai hartan oso modan zegoelako».



GOI - NAFARRERA ARKAIKO ETA ZAHARRA : AZTERKETA ETA TESTUAK


URTZI REGUERO UGARTE

Doktore tesia, 2017. Zuzendaria: Rikardo Gómez López

[Joan Amenduzeri buruzko azterketa]:

1.7.1
Corpusa
Azpiatal honen helburua da tesian editatu eta aztertu ditugun testuak aurkeztea. Ikus daitekeenez, kronologikoki eman ditugu lekukotasunak, mendeka antolatuta. Bakoitzaren ondoan, aurreko edizioen erreferentzia bibliografikoa jarri dugu. Gurea baino lehen edizio bat baino gehiago duen lekukotasunik bada ere, bakarra eman dugu zerrenda honetan; eta horretarako erabili dugun irizpidea izan da edizio osoena eta azterketa duena izatea. Demagun, Amenduxen olerkiak edizio ugari ditu, baina guk zerrenda honetan Sainz Pezonagarena eman dugu ezagutzen dugun azkena berea izateaz gain, edizio filologiko osoena delako, gure ustean. Dena den, edizio bakoitzaren sarreran aipatu ditugu testu bakoitzak aurretik dituen edizio guztiak.



2.2.12 Amenduxen olerkia
Joan Amenduxek 1567an idatzitako olerkia da orain dakarguna. Bertsoa Amenduxen aitaren agirien artean dago, eta gaur egun Nafarroako Artxibategi Nagusian dago jasorik, erreferentzia honekin: Códices varios, L.4, 26r orrialdea. Satrustegik (1963) argazki eta transkripzioarekin lehen aldiz ezagutzera eman zuenetik asko hitz egin da olerki honi buruz. Testua argitaratu eta urte berean Irigaraik (1963a eta 1963b) interpretatzeko zenbait ohar egin zituen. Mitxelenak ere (TAV § 3.1.18) argitaratu zuen, Irigaraik Satrustegiren irakurketari egindako zuzenketak onarturik eta hizkuntzaren azterketa eginik. Hamarkada bat beranduago, Satrustegik berak (1975), aurrekoen iruzkinak kontuan harturik, testua berrargitaratu eta irakurketa ohar batzuk egin zituen. Beste lan batean, Satrustegik (1985) Amenduxen testua aitzakiatzat hartu zuen XVI . mendeko medikuntzaz zenbait ohar egiteko. 1987an argia ikusi zuen Euskal testu zaharrak I bilduman ere gehitu zuen Satrustegik testua, bere faksimilearekin. Beranduago, Salaberrik (1996) testuaren edizio paleografikoa prestatu, eta hizkuntzaren azterketa egin zuen; gainera, ohar paleografiko oso zehatzak gehitu zituen. Caminok (2003b) hegoaldeko goi-nafarrerazko corpusaren lagintzat ematen du, beste testuen artean, Amenduxen bertsoa. Azkenik, Sainz Pezonagak (2006) Amenduxen testuaren azterketa filologiko sakona osatu zuen. Bertan, aurreko ediziogileen irakurketak emateaz gain, berea eman zuen, eta lerroz lerro justifikatu zuen irakurketa. Joan Amenduxen bizitza bikain aztertu zuen Jimeno Juríok (1996). Dirudienez, 1540. urte inguruan sortu zen, eta bere gurasoak Miguel Amendux, zirujaua, eta Mari Miguel Garro ziren. Ume zelarik, lehenik aita hil zitzaion eta hurrengo urtean ama. Ondorioz, Juan Oses osabak, berau ere zirujaua, hartu zuen Joanen ardura 1553-1562 bitartean, eta Valtierrara eraman zuen berarekin bizitzera. Bitarte horretan Zaragozara joan zen ofizioa ikastera, baina osasun kontuengatik osabarenera itzuli behar izan zuen. Gerora, Zaragozan, Sevillan eta Flandesen ibili zen. Azkenik, Iruñera itzuli zen bertan negozio bat irekitzeko asmoz, baina porrot eginik eta 400 dukateko zorra izanik 1567an Tafallako kartzelara sartu zuten zortzi hilabetez. Bertan idatzia bide da olerki hau. Jimeno Juríok (1996: 104) erakusten duenez, Joanen gurasoen abizenak (Amendux eta Garro) kontuan izanik, bere familiaren jatorria Pirinioen iparraldean dago, Nafarroa Beherean, Donapaleu inguruan, aitarena, eta Lapurdin amarena. Izatez iruindarrak baziren ere, Iparraldeko senideekin harreman estua izan zuten (ibid.) eta, iruzkinean ikusiko dugunez, olerkian islatzen den hizkeran eragina izan zuela dirudi. Ideia horrek Sainz Pezonagarenarekin (cf. 2006: 61-62) bat egiten du, hark dioenez, Iparraldeko jende ugari baitzen Nafarroako Erribera aldean eta, ondorioz, Joan Amenduxek ez zuen urrutikoa Pirinioez haratagokoen mintzoa. Literatur balioari dagokionez, Sainz Pezonagak (2006: 83) herri poesiaren barruan sailkatzen du Etxeparerekin batera, eta metrikaz den bezainbatez honakoa dio: Herri metrikan bertsoa bi hemistikiotan banatzen da zesura batekin, eta hemistikio bakoitzean eten edo semizesura bat dago. Mitxelenaren eta Altunaren aburuz, 4/4//4/3 eskema da Etxeparerengan eta antzinako herri olerkigintzan duguna. Ezaguna denez, ideia hori eztabaidatua izan da azken urteetan, eta zenbait ikerlek, Jon Juaristi eta Ibon Sarasola haien artean, pentsatzen dute hamaseina silabakoak direla Etxepareren bertsoak. Ez naiz hemen eztabaida horretan sartuko, baina nik Amenduzeren olerkian 4/4//4/4 eskema sumatzen dut. Eta aurrerago: Lehen begirada batean ikusten denez, bertso anisosilabikoak ditugu, hau da, irregulartasunak ageri dira. Ezaugarri hori Etxeparerengan, Etxeberri Ziburukoarengan eta herri autoreetan normala da, eta kantatua izateari loturik dago. Eskema bati jarraituz, irregulartasunak ahozko baliabideak erabiliz moteltzen dira. Gainera, ohikoa izaten da hozko espresioa bat ez etortzea idazten denarekin. Adibidez, hirugarren bertsoan Jangoycoagana idazten dena Jankwagana esaten ahal da kantatzerakoan, lau silabatan ebakiz, eta eskemari jarraituz. Azkenik, ondorioztatzen du bertsoa idatziz jarri aurretik kantatua izan zela (Sainz Pezonaga 2006: 84). Testuak dituen ezaugarriengatik eta zahatasunagatik, bi edizio prestatu ditugu: paleografikoa eta kritikoa. Horretarako, Nafarroako Artxibo Nagusian dagoen jatorrizkoa erabili dugu, baina ohar paleografikoetan aurreko editoreekiko desberdintasunak markatu ditugu: [esk. Eskuizkribua] Sat, Satrustegiren 1987koa; M Mitxelena; Sal, Salaberri; Sai, Sainz Pezonaga.

2.2.12.1 Testua

2.2.12.1.1 Edizio paleografikoa

Hemen naça orçiric noyzbait Gozo Erici
ric erioac hustegabe dolorosqui EgociRiq
Ene anima Jãgoycoagana belduRequi parti
turic
lagungabe bide lusean peril asco pasaturic
honac Eta horrac bertan muduac edequiric
5
plazerac azqueno asecabe biurturic
haydeac Eta adisquideac artes gutis acenduric
ycuste tut ysusiRic arrece gusia des Eguinic
argi gabe yllunbetan hustel Eta quirasturic
nigar begi bapederac bere aldias oRoyturic
10
niorcore isanen Estu ni estudan partiduric
Ene anima duçuen gomendatu garitates mobituric
çaRajzquidate g[...] bertan yçoc ongi notaturic
Josafate baturen gara judision Elca Requi
Bitartea lodagigun baquea dela gusiequi

2.2.12.1.2 Edizio kritikoa

Hemen naça 342 orçiric, noyzbait gozo ericiric,
erioac 343 hustegabe 344 dolorosqui egociriq,
ene anima 345 Jangoycoagana beldurrequi 346 partituric,
lagun gabe bide lusean peril asco pasaturic,
honac eta honrrac 347 bertan munduac edequiric, 348
5
plazerac azqueno 349 asecabe biurturic.
Haydeac eta adisquideac arte 350 gutis acenduric
icusten tut, 351 isusiric, 352 arrece 353 gusia deseguinic,
argi gabe, illunbetan, 354 hustel eta quirasturic.
Nigar begi bapederac bere aldias oroyturic.
10
Niorc ere 355 isanen estu nic estudan partiduric.
Ene 356 anima 357 duçuen gomendatu, garitates mobituric;
çarraizquidate g[...], 358 bertan içoc ongi notaturic.
Josafaten baturen gara judision 359 elcarrequi.
Bitartean 360 lo dagigun, baquea dela gusiequi. 361
15

342 naça] gainetik beste tinta batez marka batzuk daude. erioac] erdi ezabaturik dago, baina ikusten da.

343 erioac] erdi ezabaturik dago, baina ikusten da.

344 hustegabe] tinta ilunagoz dago, beste hizki baten gainetik, dirudienez baten gainetik.

345 anima] esk. anima : I arima : Sat anima : M arima : Sal anima : Sai anima. Mitxelenak -ren alde egiten du “argumentu linguistikoengatik”.

346 beldurrequi] esk. belDuRequi : I Beldurriqui : Sat beldurriqui : M beldurrequi : Sal belDuRiqui : Sai belDuRequi. Bigarren -ren gainean puntu bat dago eta horrek eragin du nahastea irakurketa.

347 honrrac] esk. horrac. Euskalarien artean eztabaida egon da hitz honen interpretazioan (ik. Salaberri 1996: 91).

348 edequiric] esk. edequiric : I edequiric : Sat edequiric : M edequiric : Sal ydequiric : Sai edequiric.

349 azqueno] esk. azqueno : I azquenic : Sat azqueno : M azque[...] : Sal azqueno : Sai azqueno.

350 arte] esk. artes : I artes : Sat urtes : M vrte : Sal artes : Sai artes. Eskuizkribuan bukaeran -s badago ere, hutsa dirudi; ik. iruzkineko oharra.

351 icusten tut] esk. ycuste tut : I ycusten tut : Sat ycuste tut : M ycuste tut : Sal Ycuste(n)tul : Sai ycuste tut.

352 isusiric] esk. ysusiRic : I ysuriric : Sat ysuriric : M ysuriric : Sal ysuriric : Sai ysusiRic.

353 arrece] esk. arrece : I arresi : Sat arrece(re) : M arreci : Sal arrece : Sai arrece.

354 yllunbetan] esk. yllunbetan : I yllunbetan : Sat yllunbitan : M yllunbetan : Sal yllunbitan : Sai
yllumbetan. Eskuizkribuan, -ren gainean puntutxo bat dago eta horrek eragin du nahastea.

355 niorc ere] esk. niorcore : I niorc ere : Sat niorc ere : M niorc ere : Sal niorcore : Sai neorcore/niorcore.

356 ene] Nahiko lauso dago.

357 anima] esk. anima : I arima : Sat anima : M arima : Sal anima : Sai anima. Mitxelenak -ren alde egiten du “argumentu linguistikoengatik”.

358 g[...]] I gucis : Sat guioco : M guci : Sal g-. : Sai guero. Ez da ondo ulertzen eta hainbat irakurketa eta proposamen izan dira, ik. Satrustegi (1975: 78). Sainz Pezonagak (2006) proposatzen duen guero irakurketak dirudi hurbilen dagoela.

359 judision] esk. judision : I judision : Sat judicion : M judision : Sal judision : Sai Judision.

360 bitartean] esk. bitartea. : I Bitarteo : Sat bitarteo : M bitarteo : Sal bitartea : Sai bitarteo.

361 gusiequi] aurretik hizki bat tatxaturik.

2.2.12.2 Iruzkina
Testu honekin lanean aritu direnen artean ezaguna da transkribatzerakoan duen zailtasun nagusienetako bat lerro artean agertzen diren puntuak direla, ez baitira guztiak baten gainean daudenak. Hala nola bigarren lerroko hustegabe hitzeko bi horien gainaldean puntu bat dago, baina ezbairik gabe bokala da. Hori hala izanik, irakurketa zailekoak dira ondokoak: beldurrequi, beldurriqui ere irakur bailiteke, eta illunbetan, illunbitan ere irakur bailiteke. Horrezaz landara, behin bokalak <~> diakritikoa darama ondoko kontsonante sudurkaria islatzeko: jãgoycoagana (3). Hori dela eta, beste batzuetan diakritikoa falta dela dirudi: horrac ‘honrak’ (5), muduac ‘munduak’, Josafate ‘Josafaten’ (14) eta bitartea ‘bitartean’ (15) eta, beharbada, icuste ‘ikusten’ (8). Bestalde, hitz hasieran erabiltzen da: hustegabe (2), hustel (9). Horrez gain, espletiboa bide dago hemen (1), honac (5) eta haydeac (7) adibideetan. Dardarkariei dagokienez, anizkuna batzuetan -z eta besteetan -z islatzen du: horrac (5), arrece (7), belduRequi (3), çaRaizquidate (13). Hala ere, ez da anizkunak islatzeko bakarrik erabiltzen, inoiz -rekin batera bakuna islatzeko ere erabiltzen da eta: eRiciric (1), egociRic (2). Txistukariez den bezainbatez, grafikoki ez dira afrikatuak bereizten: naça, ericiric (1), asecabe (6) eta içoc (13). Horretaz gain, nahastea dago igurzkarien artean: lusean (4), gusia (8), isanen (11), judision (14), gusiequi (15), baina plazerac (6), duçuen (12), çarraizquidate (13). Beharbada hiperzuzenketaz arrece (8) dugu; halere, ik. beherago. Herskari aurretik bietarik dugu: noyzbait (1), azqueno (6), baina estudan (11). Izen morfologiari dagokionez, izenordainetan ezezko polaritatea duen niorc (11) aldaera dugu, eta posesiboetan ene (3, 12) lehen pertsona singularrean. Olerkian artikulu hurbila lekukotzen da, behin bada ere: içoc (13). Soziatiboan -reki aldaera dugu beti: beldurrequi (3), elcarrequi (14), gusiequi (15). Instrumentalean -s aldaera apikaria da nagusi: gutis, artes (4), garitates (12). Hala ere, kontuan izan behar dugu grafiaren atalean txistukariez dioguna. Bestalde, iluna da azqueno (6) adibidearen bukaera, irakurketa garbia den arren. Halere, esanahia ‘azkenik, azkenean’ da, Mitxelenak eta Salaberrik proposatu bezala. Dena den, badirudi -o denborazko kutsua duen adizkia dela, Elizalderen dotrinak eta Larrasoañako sermoiak dakarten arteo ‘artean’ adibidearen pare. Edonola ere, Salaberrik dioenaren ildotik, *azqueneo espero genuke; beharbada, hori eo > o bilakabidearekin azal genezake, Nafarroan ohikoa den egunero > egunoro hitzean bezala. Azkenik, judision (14) daukagu, artikulu gabe. Halere, ez dakigu izen berezitzat hartzen duen edo mugagabean deklinatzen duen. Aditzei dagokienez, geroaldian -en dugu -n-z bukatzen diren aditzekin, isanen (11), eta -ren dago -tu partizipioa duten aditzekin, baturen (14). Salaberrik (1996: 94) ongi dioen bezala, Nafarroako testu zaharretan ez da ohikoa -tu-z amaitzen diren aditzekin geroaldi hori izatea. Aditz trinkoen artean, batetik, etzan aditzaren naça (1) dugu; bestetik, egin aditzarenak ere badira, nigar begi (10), lo dagigun (15) lokuzioetan; azkenik, jarraitu aditzaren çarraizquidate (13) NOR - NORI adizkia aipagarri da. Subjuntibo trinkoa ere badago: ene anima duçuen gomendatu (12); hortaz, gomendatu ez da perifrasiko aditz nagusia, anima-ren predikatua baizik. *Edun aditzaren orainaldiko erroa -u- da: duçuen (12). Amenduxen olerki hau da adizki sinkopatua duen lehen testu nafarra: icusten tut (8). Sintaxi aldeti, Linschmann-Aresti legea betetzen da: ene anima Jangoycoagana beldurrequi partituric (3), nigar begi bapederac bere aldias bere aldias oroituric (10), ene anima duçuen gomendatu (12). Bestalde, isanen estu (11) adibidean ezezkoaren hitz hurrenkera zaharra daukagu. Lexikoan, edequiric (5) ‘kendurik, harrapaturik’ esanahiarekin lehen lekukotasuna da. Era berean, quirasturic (9) adibidea kirastu aditzaren lehen agerraldia da, eta garitates (12) hasierako ahostuna duen lekukotza bakarra da. Bestalde, isusiric (9) hitzari Sainz Pezonagak (2006: 75) zentzu morala ematen dio, ez fisikoa; eta osagarri predikatiboa litzateke. Bestalde, beldurrequi (3) horretan, beldur aldaera dugu, baina testu nafar zaharretan, inoiz, bildur ere lekukotzen da. Ez da ziurra arima edo anima erabiltzen den, nahiz eta anima hobetsi dugun guk. Goi-nafarreraz bi formak lekukotzen dira, baina arima maizago. Iluna da oso arrece (8) hitza; Mitxelena —eta lehenago Irigaraik— arreci dakar, eta ‘harresi’ interpretatzen du. Halere, bukaerako -e ziurra denez, proposamenak indarra galtzen du. Hori dela eta, Salaberrik beste hipotesi bat aurkezten du, dituen arazo eta guztiekin: ‘harretse’ izan litekeela dio. Halere, ez da ziur interpretazio horrekin. Guk ere ez dugu garbi zer izan daitekeen. Halaber, eztabaida zalantza dago partiduric (11) hitzaren adierarekin. Mitxelenak —eta ondoren OEHk (s.v. partidu)— ‘amparo’ adiera ematen dio, beraz, ‘nihork ez du izanen, nik ez dudan babesik’ litzateke Mitxelenaren interpretazioa. Aitzitik, Satrustegik (1975) beste adiera bat ematen dio. Beste zenbait ahozko eta idatzizko testutan aurkitu duen partida ‘aurkari, etsai’ hitzarekin lotzen du, beraz, Mitxelenak emandakoaren guztiz bestelako interpretzioa luke esaldiak: ‘nihork ez du izanen, nik ez dudan etsairik’ . Hipotesi horrek duen eragozpena bukaerako bokalean dago, -u lukeen aldaera bakarra bailitzateke. Bukatzeko, bere aldias (10) agertzen da; dirudienez, hemen aldi-k adiera berezia du, eta ‘bizitzako denbora’ esan nahi du eta genitiboari loturik ageri da zentzu horrekin (ik. OEH, s.v. aldi, 2. adiera). Testuak dituen pasarte ilunen artean dago zortzigarren lerroko arte gutis, eskuizkribuan artes gutis. Pasarte horri eman zaion interprezio fidagarriena Salaberrik (1996) emandakoa iruditzen zaigu. Hasteko, a- irakurtzea hobetsi du, v- baino lehen, kontuan harturik Amendux kartzelan ez zela urte bete baino gehiago egon; beraz, atzendutako denbora tartea ez da urte guti, baizik eta arte guti. Gainera, Beriainen adibide batekin indartzen du proposamen hori; hain zuzen ere, utergarrak bi aldiz erabiltzen du arte guti bates ‘por algún breve espacio’ esateko —Salaberrik erabiltzen duen Beriainen tratatuaren edizioan bigarren adibidean [.]rte irakurtzen bada ere, aurkitu dugun Austriako alean argi eta garbi ikusten da arte dela; beraz, Salaberriren proposamean berresten du—. Hori horrela, ez da arazorik artes idatzita dagoen arren, -s huts moduan hartzeko, ondoko hitzekoak eginda. Hizkera aldetik nongoa den zehaztea zaila da. Joan Amendux non jaio eta non bizi izan zen ondo jakin arren, bere inguruan zituen senide lapurtar zein behe-nafarren eragina izan zuela dirudi. Esaterako, Nafarroan ez da ohikoa baturen gisako geroaldiko formak aurkitzea; izatez, testu zaharretan ez da halakorik. Halaber, icusten tut gisako aferesidun adizkiak Nafarroan ez dira beranduagora arte lekukotzen, baina garai bertsuan Etxepare behe-nafarrak bazituen. Lexiko aldetik OEHren arabera (cf. s.v. judizio) Amenduxen judision -d- daraman aldaera bakarra da Nafarroan; aldiz, ohikoa da Lapurdi eta Nafarroa Beherean. Egoera berbera da peril hitzarena, testu hau kenduta, Hego Euskal Herrian ez baita lekukotzen, harik eta Larramendik bere hiztegian sartu arte.